Τρίτη 6 Απριλίου 2010

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος κρίθηκε από … την πείνα


405 π.Χ.: τελευταία φάση του Πελοποννησιακού πολέμου. Οι αντίπαλοι στόλοι αναμετρούν τις δυνάμεις τους στο Αιγαίο. Όταν ο Λύσανδρος,
επικεφαλής του στόλου των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους, ανηφορίζει πλέοντας προς τον Ελλήσποντο, είναι αποφασισμένος να τελειώσει τον πόλεμο. Κι έχει συνειδητοποιήσει ότι δεν έχει τις δυνάμεις για να αναμετρηθεί μαζί τους ως ίσος προς ίσον. Γι’ αυτό οι Αθηναίοι θα πρέπει να νικηθούν ένδοθεν. Και κυριολεκτώ: από το στομάχι.

Έχει σχεδιάσει ένα πονηρό σχέδιο στο μυαλό του: βασικός του στόχος είναι ο αποκλεισμός των αθηναϊκών εμπορικών πλοίων να επιστρέψουν στην Αθήνα μεταφέροντας τρόφιμα από τον Εύξεινο Πόντο, 
τη μοναδική πλέον πηγή τροφοδοσίας, αφού η Αίγυπτος είχε αποκλειστεί αρκετές δεκαετίες πριν, από το 454 π.Χ., που οι Πέρσες κυριαρχούν ξανά στη χώρα μετά την αποτυχημένη συνεργασία των Αθηναίων με τους Αιγύπτιους εναντίον τους.

Επί δέκα χρόνια η πολιορκία στη Δεκέλεια
που είχε συμβουλεύσει ο Αλκιβιάδης τους Σπαρτιάτες δεν επέφερε ουσιαστική ενόχληση στους Αθηναίους, εφόσον εξασφάλιζαν τον ανεφοδιασμό τους από τη θάλασσα μέσω των Μακρών Τειχών. 
Αυτό όμως προϋποθέτει ελεύθερη ναυσιπλοΐα, έναν σημαντικό παράγοντα, τη σημασία του οποίου οι Αθηναίοι δεν έλαβαν σοβαρά υπ’ όψιν τους, καθώς απ’ αυτόν εξαρτιόταν κυριολεκτικά η επιβίωσή τους. Συμπεριφέρονται σα να είναι οι αιώνια νικητές με την ανάμνηση της νίκης του προηγούμενου έτους στις Αργινούσες, παρ’ ό,τι τους είχε αφήσει πικρές εμπειρίες μετά την καταδίκη των στρατηγών. Έπρεπε όμως να θυμούνται ότι σ΄ έναν πόλεμο οι ήττες διαδέχονται τις νίκες και το αντίστροφο και ότι οι Σπαρτιάτες ήταν πολύ ισχυροί μετά την οικονομική τους ενίσχυση από τους Πέρσες.

Ο Λύσανδρος φροντίζει να εξασφαλίσει τροφοδοσία για το στόλο του κυριεύοντας τη συμμαχική προς τους Αθηναίους Λάμψακο. Το γεγονός ότι δε στόχευσε στον ανθρώπινο πληθυσμό, «τὰ δὲ ἐλεύθερα σώματα πάντα ἀφῆκε Λύσανδρος», επιβεβαιώνει την άποψη ότι τον ενδιέφερε αποκλειστικά η τροφοδοσία του στόλου του, που αποτελούσε πρόβλημα ζωτικής σημασίας για την παραμονή του μακριά από την πατρίδα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο Ξενοφώντας επισημαίνει τις κινήσεις των αντιπάλων σε σχέση με τη δυνατότητα εξασφάλιση τροφής. Ούτε ότι την πρώτη μέρα που οι Aθηναίοι θα έρθουν να αντιπαραταχθούν μπροστά στο λιμάνι της Λαμψάκου, παρά τις πυρετώδεις προετοιμασίες του δεν παραλείπει να φροντίσει για το στομάχι των ανδρών του: «ἐσήμανεν εἰς τὰς ναῦς ἀριστοποιησαμένους εἰσβαίνειν».

Δεν ξεχνάμε ότι στην Ιλιάδα ο Οδυσσέας σθεναρά αντιτίθεται στον Αχιλλέα που -μετά τη συμφιλίωση του με το Αγαμέμνονα- θέλει να οδηγήσει εσπευσμένα τους στρατιώτες στη μάχη χωρίς να λάβουν τροφή, και καταφέρνει να γίνει αποδεκτή η παρέμβαση του.

Ο Λύσανδρος αγκυροβολώντας στη Λάμψακο έχει επιλέξει το πιο κατάλληλο σημείο, 
κερδίζοντας διπλά: από τη μια επιλύει το δικό του πρόβλημα επισιτισμού και από την άλλη φέρνει τον αντίπαλο σε δύσκολη θέση στερώντας του κάθε βολικό κοντινό αγκυροβόλιο. Έχει φροντίσει με τις στρατηγικές του κινήσεις να έχουν οι Αθηναίοι να επιλέξουν ανάμεσα σε δυνατότητες που καμία δεν είναι άριστη: ή να αγκυροβολήσουν κοντά του απροστάτευτοι χωρίς τρόφιμα ή μακρύτερα στη Σηστό, όπου όμως δεν θα μπορούν να αξιοποιήσουν τις ναυτικές δυνατότητές τους.

Όταν οι Αθηναίοι πληροφορούνται την κατάληψη της Λαμψάκου από τους εχθρούς εσπευσμένα αναχωρούν προς την κατεύθυνση αυτή. Σταματούν για λίγο να ανεφοδιαστούν στη Σηστό και συνεχίζουν να φτάσουν όσο πιο κοντά γίνεται στο Λύσανδρο, ένα λάθος που εκείνη τη στιγμή δε συνειδητοποιούν. Δεν προνοούν για το διαρκή επισιτισμό τους, όπως έχει κάνει ο Λύσανδρος, κι αυτό θα αποτελέσει μοιραίο λάθος για τις επόμενες κινήσεις τους. Το λάθος αυτό οι αθηναίοι στρατηγοί με αλαζονεία το προσπερνούν αδιάφορα ακόμα κι όταν ο Αλκιβιάδης έρχεται να τους υποδείξει τα λάθη τους.

Για πέντε συνεχείς ημέρες επωφελούμενοι από τη χαλαρή πειθαρχία της ηγεσίας οι στρατιώτες αποβιβάζονται και διασκορπίζονται στη χερσόνησο της Καλλίπολης φτάνοντας ως τη Σηστό προκειμένου να εξασφαλίσουν τρόφιμα που θα επιτρέψουν την παραμονή τους στο χώρο. Βάσει των συνηθειών της εποχής, ουσιαστικά της αδυναμίας ανεφοδιασμού από τη βάση, ο επισιτισμός γινόταν κατά τη διάρκεια της εκστρατείας με λεηλασία εχθρικών πόλεων ή με υποστήριξη των συμμαχικών. Καθώς η αποικία τους, η Λάμψακος, έχει κυριευτεί από τους Σπαρτιάτες και η συμμαχική τους πόλη, η Σηστός, βρίσκεται κάπως μακριά, οι Αθηναίοι αναγκάζονται να απομακρύνονται από τα πλοία τους αφήνοντάς τα αφύλακτα σε περίοδο πολέμου, όταν ο αντίπαλος βρίσκεται μόλις 15 στάδια μακρύτερα! Αυτή η ηγεσία που επιτρέπει τέτοια ασυγχώρητα λάθη ονομάζεται στην καλύτερη περίπτωση ανίκανη, ενώ αιωρείται μια υποψία προδοσίας σε αρκετούς αρχαίους συγγραφείς.

Το λογικά αναμενόμενο δεν άργησε να συμβεί: οι πληροφορίες που ο Λύσανδρος συλλέγει για τις κινήσεις των Αθηναίων καθημερινά, για να αποκλείσει κάθε περίπτωση λάθους, τον οδηγούν στη στιγμή που περίμενε για να εξαπολύσει την αιφνιδιαστική του επίθεση. Ήταν υπόθεση μιας ώρας, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, να τερματίσει έναν πόλεμο που διήρκεσε 27 χρόνια. Κι αυτό, γιατί οι Αθηναίοι πήγαιναν να βρουν φαγητό!!!!

Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, και κυρίως σε ό,τι έχει κάνει με την τροφή, θεωρείται η πιο ισχυρή δύναμη που κινεί τα νήματα της ιστορίας. Η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού καταγράφει τη λογική πορεία του ανθρώπου να επιβληθεί στα ένστικτά του, να τα υπερνικήσει και να προχωρήσει πέρα απ’ αυτά. Μια Αθήνα που μετατράπηκε τον 5ο αι. π.Χ. σε μια τεράστια δύναμη, ιμπεριαλιστική -δεν το αγνοούμε, σίγουρα προϋποθέτει μια ισχυρή δόση κυριαρχίας του ισχυρού πάνω στον αδύναμο. Δε λησμονούμε εντούτοις ότι η δύναμη αυτή μεγαλούργησε στον τομέα της τέχνης και των πολιτειακών θεσμών. Αλλά να βρεθεί ηττημένη, επειδή δε φρόντισε να εξασφαλίσει τροφή, είναι κάτι που κυριολεκτικά μας αφήνει άφωνους.

Θα πρέπει να δούμε πέρα από τη ανικανότητα μερικών προσώπων που είχαν αναλάβει την ευθύνη του στρατεύματος. Θα πρέπει να ερμηνεύσουμε τη χαλάρωση και την απειθαρχία του ως σύμπτωμα της αδιαφορίας προς τα κοινά ή έστω μη ενσυνείδητης συμμετοχής σ’ αυτά.

Η ήττα τους δεν οφείλεται στην αριθμητική υπεροχή του αντιπάλου ούτε στο στρατηγικό σχέδιο που ήταν ανώτερο του δικού τους. Πρόκειται για δική τους ανυπαρξία σχεδιασμού που ουσιαστικά χαρίζει στον αντίπαλο τη νίκη.

Οι Αθηναίοι στα χρόνια που ακολούθησαν δυσκολεύτηκαν πολύ να συνηθίσουν στην ιδέα του ηττημένου όχι μόνο γιατί ήταν για ένα αιώνα περίπου οι κυρίαρχοι του ελλαδικού χώρου, αλλά γιατί ίσως η ήττα τους προέκυψε τόσο ανόητα. Από κει και πέρα οι διαδόσεις για προδοσία έδιναν και έπαιρναν. Τι θα είχαν να κερδίσουν αλήθεια 6 άνθρωποι παραδίδοντας την πόλη τους στους εχθρούς; Δεν πρόκειται όμως για μια ειρηνική παράδοση κατόπιν συμφωνίας, αλλά για μια σκληρή αιματοχυσία πάνω από 30.000 ανθρώπους. Η θεωρία της προδοσίας είναι η μόνη εξήγηση που μπορεί να καλύψει τόσα ανόητα λάθη.

Η ήττα εξαιτίας της έλλειψης τροφής δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στην πολεμική ιστορία. Μια υπόμνηση στην παράδοση των 300 Σπαρτιατών στρατιωτών στη Σφακτηρία μετά από λίγες βδομάδες πολιορκίας (72 ημέρες) που είχαν ως αποτέλεσμα την κατανάλωση τροφίμων, είναι αρκετό για να καταδείξει τη σημασία του παράγοντα αυτού: ήταν αρκετή για την ανατροπή του της ιερής σπαρτιατικής αρχής του ή ταν ή επί τας. Όταν οι Σπαρτιάτες για πρώτη φορά στην ιστορία τους μετά τη σκληρή εκπαίδευση της αγωγής καταλήγουν να παραδοθούν από έλλειψη τροφής, δεν εκπλήσσεται κανείς αν αυτό συμβαίνει στους Αθηναίους, τη στιγμή μάλιστα που τα μέτρα πειθαρχίας είναι πολύ χαλαρά.

Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που συμβαίνει αυτό στους Αθηναίους. Οκτώ μόλις χρόνια νωρίτερα στο λιμάνι των Συρακουσών ο αθηναϊκός στόλος ενεργώντας κινούμενος πρωτίστως από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και κάτω από τα ασθενή μέτρα στρατιωτικής πειθαρχίας και τότε είχε πέσει για μια ακόμη φορά στην παγίδα του Πελοποννησιακού στόλου. Τότε εμπνευστής του δόλιου σχεδίου ήταν ο Κορίνθιος Αρίστων, ο οποίος προγραμμάτισε την έξοδο των Αθηναίων από τα πλοία στέλνοντας εμπόρους στην παραλία να παρασύρουν τους Αθηναίους ναύτες έξω από τα πλοία τους, ενώ κατά την απουσία τους βρήκε την ευκαιρία να επιτεθεί.

Αν η ήττα στις Συρακούσες είχε διαγραφεί από τη μνήμη τους και με μεγάλη ομολογουμένως ψυχική δύναμη μπόρεσαν να συνεχίσουν τον πόλεμο, θα έπρεπε να θυμούνται την πιο πρόσφατη ήττα τους στο Νότιο από το Λύσανδρο 2 χρόνια νωρίτερα, καθώς και τον ύπουλο αιφνιδιαστικό τρόπο με τον οποίο εκείνος είχε ενεργήσει.

Αργότερα ο Λύσανδρος διευκολύνει την επιστροφή των Αθηναίων στην πόλη τους σκεφτόμενος με απλά μαθηματικά: λογαριάζοντας τα αντιστρόφως ανάλογα ποσά των τροφίμων με τους καταναλωτές. Αργότερα πάλι ο Θηραμένης μεθοδεύει την άνευ όρων υποταγή των συμπολιτών του ροκανίζοντας το χρόνο με ασύστατες δικαιολογίες που εκείνοι άκριτα αποδέχονται, καθώς στο μοιραίο τετράμηνο της απουσίας του τα ελάχιστα πλέον τρόφιμα οδηγούν τους Αθηναίους να του ανανεώσουν την εμπιστοσύνη να διαπραγματευτεί για λογαριασμό τους τους όρους της ειρήνης με τους Πελοποννησίους.

Όταν διαμορφώνονται οι ταπεινωτικοί όροι, που μεταφράζονται ούτε λίγο ούτε πολύ σε διαγραφή της Αθήνας από τον πολιτικό χάρτη, είναι πια αργά για ν’ αντιδράσουν: η πείνα και οι αλλεπάλληλοι θάνατοι εξαιτίας της αξιολογούν την αποδοχή ειρήνης με τους όποιους όρους ως σωτηρία. Έτσι η Αθήνα καταπονημένη από την πείνα αναγκάζεται να υπογράψει τη θανατική της καταδίκη και στη συνέχεια να το γιορτάσει κιόλας πανηγυρίζοντας κατά το γκρέμισμα των τειχών.

Δεν είναι η πρώτη ούτε η τελευταία φορά που ο εχθρός εκμεταλλεύεται την ανάγκη ικανοποίησης του ενστίκτου αυτοσυντήρησης. Οι Σπαρτιάτες εφορμούν στου Αθηναίους όταν πλησιάζουν στον Ασίναρο ποταμό για να πιουν νερό.

Μια μικρή υπενθύμιση της παροιμίας: Η καλή νοικοκυρά πριν πεινάσει μαγειρεύει.

Δεν υπάρχουν σχόλια: